چرا عکس ناصرالدین شاه روی قلیان است؟
مقدمه‌ای بر یک سؤال تاریخی عجیب
اگر اهل قلیان سنتی باشید یا حداقل چند بار قلیان کشیده باشید، حتماً با قلیان‌هایی روبرو شده‌اید که عکس چهره‌ای سبیل‌دار، با لباس رسمی و تاج سلطنتی بر روی بدنه آن حک شده است. جالب اینجاست که بسیاری از این قلیان‌ها، مخصوصاً مدل‌های سنتی یا صادراتی، چهره‌ای را نشان می‌دهند که اغلب مردم او را با نام ناصرالدین شاه می‌شناسند. اما سؤال مهم این است:
چرا عکس ناصرالدین شاه روی قلیان است؟ آیا علاقه‌ی خاصی به قلیان داشت؟ یا این فقط یک شگرد تجاری است؟
در این مقاله، به طور مفصل و دقیق به بررسی ریشه این پدیده جالب می‌پردازیم و پاسخ‌هایی تاریخی، فرهنگی و حتی روان‌شناختی به آن می‌دهیم.
ناصرالدین شاه که بود؟
قبل از اینکه برویم سراغ دلیل درج عکس او روی قلیان، بهتر است این چهره تاریخی را بهتر بشناسیم.
ناصرالدین شاه قاجار (۱۲۶۴–۱۳۱۳ هجری قمری) چهارمین شاه از سلسله قاجار بود که در سال ۱۲۶۴ هجری قمری به سلطنت رسید و تا زمان ترور او در سال ۱۳۱۳ هـ.ق حکومت کرد. او اولین پادشاه ایرانی بود که به اروپا سفر کرد و تحت تأثیر فرهنگ غربی قرار گرفت. این شاه قاجاری علاقه بسیاری به هنر، تجمل، عکاسی، و البته تفریحات خاصی چون شکار و قلیان داشت.
علاقه ناصرالدین شاه به قلیان
بر اساس اسناد تاریخی، ناصرالدین شاه یکی از عاشقان واقعی قلیان بود. درباریان و اطرافیان او گفته‌اند که شاه قاجار در بیشتر ساعات روز، حتی در جلسات رسمی یا هنگام استراحت، قلیان در کنارش بوده است. قلیان نقره‌ای شخصی او که در موزه‌های ایران نگهداری می‌شود، از ظریف‌ترین و گران‌قیمت‌ترین قلیان‌های دوران قاجار است. گزارش شده که او برای طعم تنباکو وسواس خاصی داشته و حتی نوع تنباکو را شخصاً انتخاب می‌کرد.
تصویرسازی از شاهان در دوران قاجار
در زمان قاجار، پرتره‌سازی و عکاسی به شدت مورد توجه قرار گرفت. ناصرالدین شاه خود دوربین به‌دست می‌گرفت و از اطرافیان، زنان حرم، درباریان و حتی خودش عکس می‌گرفت. او یکی از اولین پادشاهانی بود که از چهره‌اش برای تبلیغ قدرت و شکوه پادشاهی استفاده می‌کرد. در بسیاری از کاشی‌کاری‌های دوره قاجار، تصویر او به شکل مردی با سبیل بلند، عینک و لباس رسمی دیده می‌شود.
بنابراین، نقش او روی بدنه قلیان‌ها، به‌نوعی ادامه سنت تصویرسازی در آثار هنری است.
چرا چهره ناصرالدین شاه روی قلیان آمده است؟
دلایل مختلفی برای این موضوع مطرح شده که در ادامه به مهم‌ترین آن‌ها می‌پردازیم:
1. نماد سلطنت و اصالت ایرانی
قرار دادن تصویر ناصرالدین شاه روی قلیان‌ها، به‌خصوص در قلیان‌های صادراتی یا تزیینی، یک نشانه‌ی اصالت و سنت ایرانی است. چون قلیان از جمله میراث فرهنگی ایران محسوب می‌شود، چهره یکی از مهم‌ترین شاهان قاجار بر آن، حس تاریخی و اصیل‌بودن می‌دهد.
2. تأکید بر اشرافیت و تجمل
ناصرالدین شاه برای بسیاری از مردم نماد تجمل، اشرافیت، طلا و نقره، و زرق‌وبرق قجری است. تولیدکنندگان قلیان، مخصوصاً آن‌هایی که قلیان‌های لوکس می‌سازند، با درج تصویر او، حس لوکس بودن و درباری بودن محصول را القا می‌کنند.
3. جذابیت بصری برای گردشگران خارجی
در بسیاری از فروشگاه‌های صنایع‌دستی یا قهوه‌خانه‌های سنتی، قلیان‌هایی دیده می‌شود که با تصویر ناصرالدین شاه طراحی شده‌اند. این نوع قلیان‌ها برای توریست‌ها و خارجی‌ها جذابیت خاصی دارد، چون هم چهره‌ای تاریخی را نمایش می‌دهند، هم نمادی از فرهنگ سنتی ایران هستند.
4. الگوی نمادین از دوران قاجار
قلیان در زمان قاجار، بخشی جدایی‌ناپذیر از دربار و فرهنگ سلطنتی بود. درج تصویر ناصرالدین شاه بر قلیان، یادآور آن دوره باشکوه است و به نوعی بازسازی نوستالژیک دوران قاجار محسوب می‌شود.
ناصرالدین شاه در ذهن مردم امروز
جالب است که تصویر ناصرالدین شاه برای بسیاری از ایرانیان امروزی، دیگر فقط یک چهره تاریخی نیست؛ بلکه به یک نماد فرهنگی و بصری محبوب تبدیل شده است. در آثار طنز، هنر خیابانی، پوسترها و حتی طراحی بسته‌بندی، چهره او با آن سبیل بلند و نگاه جدی، همیشه قابل تشخیص است.
در قلیان‌فروشی‌ها، قهوه‌خانه‌های سنتی، و حتی روی بسته‌های تنباکو یا جعبه زغال، گاهی از این چهره استفاده می‌شود.
آیا این تصویر همیشه واقعی است؟
نکته جالب اینکه در برخی قلیان‌ها، تصویری که به این پادشاه قاجار نسبت داده می‌شود، در واقع ممکن است تصویر شخص دیگری باشد! اما چون مردم به آن چهره خاص با کلاه و سبیل عادت کرده‌اند، هر تصویر مشابهی به نام ناصرالدین شاه ثبت می‌شود.
قلیان و بازاریابی نوستالژیک
در دنیای امروز، استفاده از نوستالژی در بازاریابی بسیار رایج است. چهره‌هایی مثل ناصرالدین شاه دقیقاً همین حس را برای مشتری تداعی می‌کنند. تولیدکنندگان قلیان یا تنباکو با استفاده از تصویر شاه قاجار، ذهن مخاطب را به دنیای سنت، تاریخ، و شکوه گذشته می‌برند و همین عامل در افزایش فروش بسیار مؤثر است.
