قلیان در دربار پادشاهان ایران؛ چه کسانی عاشق قلیان بودند؟
قلیان، این وسیله دودزا که امروزه در محافل مختلف مورد استفاده قرار می‌گیرد، تاریخچه‌ای طولانی و پرفراز و نشیب در فرهنگ ایرانی دارد. از دربار پادشاهان تا قهوه‌خانه‌های مردمی، قلیان همواره نقشی پررنگ در زندگی اجتماعی ایرانیان ایفا کرده است. در این مقاله، به بررسی حضور و تأثیر قلیان در دربار پادشاهان ایران، از دوره صفویه تا قاجاریه، می‌پردازیم و به این پرسش پاسخ می‌دهیم که کدام پادشاهان ایرانی به قلیان علاقه‌مند بودند.
ورود قلیان به ایران و پذیرش در دربار صفوی
قلیان برای نخستین بار در دوره صفویه از هندوستان وارد ایران شد و به سرعت در میان اشراف و درباریان جایگاه ویژه‌ای پیدا کرد. ابوالفتح گیلانی، پزشک ایرانی دربار اکبر اول، سلطان مغول هند، نخستین کسی بود که قلیان را ابداع کرد. استفاده از قلیان در دربار صفوی به نمادی از تجمل و جایگاه اجتماعی تبدیل شد.
شاه عباس اول و موضع‌گیری در برابر قلیان
شاه عباس اول (1588-1629 میلادی) از جمله پادشاهانی بود که نسبت به رواج قلیان در دربار واکنش نشان داد. وی با مشاهده شیوع گسترده قلیان‌کشی در میان درباریان، تصمیم به محدود کردن آن گرفت. معروف است که شاه عباس دستور داد سر قلیان رجال دربار را از پِهِن خشک‌شده اسب پر کنند و به مجلس بیاورند. سپس از آنان پرسید: «ببینید، این تنباکو را که والی همدان برای من فرستاده و مدعی است بهترین تنباکوی دنیاست، چطور است؟» رجال دربار به تحسین و تعریف از مرغوبیت تنباکو پرداختند. شاه عباس در پاسخ گفت: «مرده‌شوی چیزی را ببرد که نمی‌توان آن را از پهن تشخیص داد!»
این اقدام نشان‌دهنده نارضایتی شاه عباس از گسترش قلیان‌کشی در دربار بود. وی حتی دستور داد تجاری را که به اردوی لشگر تنباکو فروخته بودند، همراه با تنباکویشان بسوزانند و بینی و لب هر سربازی را که قلیان می‌کشید، ببرند. تاریخ ما
قلیان در دوره قاجار؛ از نماد اشرافیت تا فرهنگ عمومی
با گذر زمان و کاهش محدودیت‌ها، قلیان بار دیگر جایگاه خود را در دربار پادشاهان بازیافت. در دوره قاجار، قلیان به یکی از عناصر جدایی‌ناپذیر دربار تبدیل شد و پادشاهان این سلسله علاقه ویژه‌ای به آن نشان دادند.
ناصرالدین‌شاه قاجار؛ پادشاهی عاشق قلیان
ناصرالدین‌شاه قاجار (1831-1896 میلادی) از جمله پادشاهانی بود که علاقه وافری به قلیان داشت. وی نه‌تنها خود به طور مداوم از قلیان استفاده می‌کرد، بلکه دستور داد تصویرش بر روی کوزه‌های قلیان حک شود. این اقدام نشان‌دهنده اهمیت و جایگاه قلیان در دربار ناصرالدین‌شاه بود.
در دوره ناصرالدین‌شاه، قلیان‌کشی به نمادی از تمایزات اجتماعی تبدیل شد. استفاده از قلیان‌های مزین و گران‌قیمت نشان‌دهنده جایگاه و منزلت اجتماعی افراد بود. حتی در مراسم رسمی و مهمانی‌های درباری، قلیان به عنوان یکی از اجزای اصلی پذیرایی محسوب می‌شد.
قلیان؛ از دربار تا فرهنگ عامه
با گذر زمان، قلیان از دربار پادشاهان به فرهنگ عامه مردم راه یافت. قهوه‌خانه‌ها به محلی برای تجمع مردم و استفاده از قلیان تبدیل شدند. در این مکان‌ها، افراد از طبقات مختلف اجتماعی گرد هم می‌آمدند و به گفتگو و تبادل نظر می‌پرداختند. قلیان در این دوره به نمادی از هم‌نشینی و تعامل اجتماعی تبدیل شد.
تأثیر قلیان بر هنر و ادبیات
حضور پررنگ قلیان در فرهنگ ایرانی، تأثیر قابل‌توجهی بر هنر و ادبیات این سرزمین داشته است. در نقاشی‌ها و مینیاتورهای دوره قاجار، تصاویر پادشاهان و درباریان در حال استفاده از قلیان به وفور دیده می‌شود. همچنین، در ادبیات فارسی، اشعاری در وصف قلیان و مجالس قلیان‌کشی سروده شده است که نشان‌دهنده جایگاه ویژه آن در فرهنگ ایرانی است.
نقش زنان درباری در فرهنگ قلیان‌کشی
قلیان نه تنها در میان مردان درباری محبوبیت داشت، بلکه بسیاری از زنان درباری نیز به این رسم دل‌بستگی نشان می‌دادند. در خاطرات و سفرنامه‌های باقی‌مانده از دوره قاجار، به دفعات به حضور زنان حرم‌سرا با قلیان‌های زیبا و تزئین‌شده اشاره شده است.
در مجالس زنانه، قلیان یکی از اصلی‌ترین وسایل سرگرمی و تعامل اجتماعی بود. زنان دربار از قلیان‌هایی با طراحی‌های خاص، شیشه‌های رنگارنگ و سری‌هایی از نقره یا طلا استفاده می‌کردند. قلیان برای آن‌ها نه فقط وسیله‌ای برای دود، بلکه ابزاری برای نمایش شکوه و ثروت محسوب می‌شد.
قلیان‌های سلطنتی؛ از طلاکاری تا سنگ‌های قیمتی
در برخی از موزه‌ها و مجموعه‌های تاریخی ایران، قلیان‌هایی وجود دارد که مخصوص پادشاهان و خاندان سلطنتی ساخته شده بودند. این قلیان‌ها اغلب با طلا، نقره، عاج، فیروزه، یاقوت و حتی الماس تزئین شده‌اند.
به‌عنوان نمونه، در موزه ملی ایران یا موزه گلستان، می‌توان قلیان‌هایی با طراحی‌های هنرمندانه و بدنه‌ای مزین به خطوط خوشنویسی یا نگارگری‌های سنتی مشاهده کرد. این قلیان‌ها بیشتر از آن‌که برای استفاده ساخته شده باشند، جنبه نمایشی و نماد قدرت و ثروت داشتند.
قلیان در دیپلماسی درباری
نکته جالب توجه اینکه قلیان در برخی از مواقع نقش دیپلماتیک نیز ایفا می‌کرد. در پذیرایی از سفرای خارجی در دربار قاجار، قلیان یکی از عناصر اصلی تشریفات بود. وجود قلیان‌های خاص برای مهمانان رده‌بالا، نشانه‌ای از احترام و میزبانی شایسته تلقی می‌شد.
حتی برخی از سفرای اروپایی که به دربار ایران می‌آمدند، تحت تأثیر این فرهنگ قرار گرفته و در خاطرات خود از قلیان‌های ایرانی با شگفتی یاد کرده‌اند.
کاهش محبوبیت قلیان در دوران پهلوی
با روی کار آمدن رضا شاه و سپس محمدرضا شاه پهلوی، به‌تدریج از نقش سنتی قلیان در فرهنگ درباری کاسته شد. فضای مدرن و غرب‌گرایانه‌ای که در کشور شکل گرفت، استفاده از قلیان را کهن و متعلق به طبقات پایین‌تر جامعه معرفی می‌کرد. بسیاری از تشریفات درباری تغییر یافت و قهوه‌خانه‌ها و مجالس قلیان‌کشی محدود شدند.
با این حال، قلیان همچنان در میان اقشار مختلف جامعه ایرانی باقی ماند و تا امروز هم در قهوه‌خانه‌ها، سفره‌خانه‌های سنتی و محافل دوستانه جایگاه خود را حفظ کرده است.
سخن پایانی: قلیان، آیینه‌ای از تاریخ و فرهنگ ایران
قلیان در دربار پادشاهان ایران تنها وسیله‌ای برای دود نبود؛ بلکه نماد پیچیده‌ای از قدرت، هنر، روابط اجتماعی، دیپلماسی، و فرهنگ بومی به شمار می‌رفت. از تقابل شاه عباس با این سنت تا شیفتگی ناصرالدین‌شاه نسبت به آن، قلیان همواره در بطن تحولات فرهنگی و اجتماعی ایران حضور داشته است.
امروزه که قلیان با طراحی‌های مدرن و طعم‌های گوناگون در دسترس مردم قرار دارد، شناخت پیشینه تاریخی آن می‌تواند نگاهی عمیق‌تر به فرهنگ ما ارائه دهد.
اگر علاقه‌مندید بیشتر درباره تاریخچه قلیان، طراحی‌های عجیب قلیان‌ها یا نقش آن در فرهنگ عمومی ایرانیان بدانید، حتماً مقاله‌های آینده ما را دنبال کنید.
نظر شما درباره قلیان در تاریخ ایران چیست؟ دوست دارید درباره کدام بخش بیشتر بدانید؟ برایمان بنویسید!
